Na de vondst van een nieuwe kraamverblijfplaats van kleine dwergvleermuis (Pipistrellus pygmaeus) in Zuid-Holland, heeft de Zoogdierenwerkgroep Zuid-Holland op 7 juli 2022 een simultaantelling uitgevoerd bij beide bekende kraamverblijfplaatsen van de kleine dwergvleermuis. In 2020 werd al een kraamverblijfplaats gevonden. Door uitvliegtellingen wordt de populatie sindsdien gemonitord. Op 7 juli 2020 werden maar liefst 786 uitvliegers geteld, Precies een jaar later vlogen er “slechts” 446 dieren uit. Op 21 juli 2021 werd een record gemeten, het aantal uitvliegers bedroeg 1.010. 20 Juni 2022 werd een nieuwe kraamverblijfplaats gevonden dankzij een melding van de bewoners, toen vlogen tenminste 201 dieren uit. Goed, de resultaten: 881 kleine dwergvleermuizen. Kraamgroep 1 (de oude): 407 uitvliegers, kraamgroep 2 (de nieuwe): 474 uitvliegers. Vlakbij de nieuwe kraamverblijfplaats vonden we nog een kraamkolonie met gewone dwergvleermuizen, bij deze groep zaten 3 kleine dwergvleermuizen. Wordt vervolgd dus!
In 2020 heeft de Stichting Zoogdierenwerkgroep Zuid-Holland in het binnenduingebied van Zuid-Holland de eerste kolonie van de kleine dwergvleermuis voor de Benelux gevonden. Het gaat om een grote kolonie, vorig jaar 2021 werden in juni maar liefst 1010 uitvliegers geteld. Buiten deze verblijfplaats waren tot op heden van deze soort maar een beperkt aantal waarnemingen bekend in Nederland, en dan ook nog enkel op basis van geluid.
De kleine dwergvleermuis werd voor het eerst in 2007 vastgesteld in Nederland en is sinds 2009 bekend in de provincie Zuid-Holland. Sindsdien wordt ze in Zuid-Holland jaarlijks in zeer kleine aantallen gehoord met vleermuisdetectoren. Vanaf 2020 is dus ook een kraamkolonie bekend. De soort lijkt op de gewone dwergvleermuis maar is iets kleiner, lichter en minder uniform bruin van kleur. In het veld zijn kleine dwergvleermuizen te onderscheiden van de andere dwergvleermuizen door de hogere frequentie van de echolocatiegeluiden en de sociale roep die uit drie lettergrepen bestaat.
Sinds de vondst van de kraamkolonie heeft de Zoogdierenwerkgroep Zuid-Holland elk jaar gericht en ongericht onderzoek gedaan naar deze soort om de verspreiding beter in beeld te krijgen.
Na een melding van overlast door vleermuizen is op 20 juni een bezoek gebracht bij de melders. Bij dit bezoek werden op het balkon van dit gebouw en aan de gevel tientallen uitwerpselen gevonden. Al om 21u16 vloog het eerste dier uit (NB. Zonsondergang is 22u03!). In iets meer dan een uur vlogen ruim 200 dieren uit. Later op de avond, rond 23u, werden de eerste zwermende dieren gezien en gehoord bij de verblijfplaats die zich onder de dakrand in de luchtspouw van het gebouw bevindt.
Opvallend bij het uitvliegen, is dat de piekfrequentie op het moment van uitvliegen boven de 55 kHz ligt, kort erna zakt tot 52 kHz en dan weer omhoog gaat tot 57 kHz.
Het aantal uitvliegers is voor deze soort echter geen uitzondering. De bekende kolonie wordt meerdere keren per jaar geteld en aantallen fluctueren van circa 200 tot meer dan 1000 uitvliegers (bron: www.zwgzh.nl). In het Verenigd Koninkrijk zijn groepen tot ruim vijftienhonderd dieren bekend. In verband met de privacy van ook deze gebouweigenaar worden er verder geen mededelingen gedaan over de vindplaats van de kolonie.
Over het hoofd gezien of nieuwkomer ?
De soort is goed op te sporen met een bat-detector maar wordt wellicht deels over het hoofd gezien omdat waarnemers zich concentreren op de frequentie rond de 40 Khz, de frequentie waarop de meeste soorten te horen zijn, terwijl die van de kleine dwergvleermuis piekt boven de 54 kHz. Door nieuwe technische middelen zoals de batlogger, een apparaat die geluiden ook op deze hoge frequenties vastlegt , is het de laatste jaren eenvoudiger om de soort alsnog vast te stellen en worden ook meer meldingen gedaan. In de Atlas van de Nederlandse zoogdieren uit 2016 werden circa 50 detector-waarnemingen in Nederland gepresenteerd op 12 verschillende vindplaatsen verspreid over Nederland. Hoewel er sindsdien meer waarnemingen zijn bijgekomen werd er van uit gegaan dat op basis van het beperkte aantal meldingen de soort naar verwachting niet talrijk aanwezig is in Nederland. Het toenemende aantal meldingen zijn dus deels een gevolg van het beter kunnen detecteren van deze soort.
Toch is het ook niet helemaal ondenkbaar dat er sprake is van een areaalverschuiving. De soort komt vooral voor in Zuid- en Midden-Europa, maar is ook bekend van Groot-Brittannië en zuidelijke kustgebied van Scandinavië. In Nederland zijn tot op heden nog vrijwel geen “dwergvleermuizen” kolonies bekend met meer dan 200 dieren. Dergelijke grote kolonies zouden vanwege hun aantal onmiddellijk opvallen en duiden op mogelijke kleine dwergvleermuizen maar zijn tot op heden dus vrijwel niet bekend in ons land.
Vervolgonderzoek
De Zoogdierenwerkgroep Zuid-Holland gaat nog verder met het onderzoek. Zo zal er DNA-onderzoek worden uitgevoerd, worden dieren gezenderd en gevolgd, en wordt bepaald in wat voor gebieden de dieren jagen, of er meer verblijfplaatsen aanwezig zijn in de omgeving en welke routes de dieren gebruiken tussen de verblijfplaatsen en de jachtgebieden.
Wat in Zuid-Holland kan, kan ook in de rest van Nederland. Interessant is dat beide verblijfplaatsen zich bevinden in gebouwen uit de jaren 70 van de vorige eeuw en bestaan uit meer dan vier bouwlagen.
De eerste dieren vertrekken ruim voor zonsondergang en hebben ongeveer een uur nodig om allemaal uit te vliegen. Uit de waarnemingen bij de reeds bekende verblijfplaats blijkt dat de dieren tenminste een kwartier voor zonsondergang uitvliegen, bij de nu gevonden verblijfplaats zelfs drie kwartier.
Het foerageergebied bestaat vooral uit open bos, graslanden, parkachtig landschap met veel waterpartijen en vijvers. Aangezien de kleine dwergvleermuis een vrij kleine actieradius heeft en in relatief grote kolonies leeft, is het mogelijk om de dieren terug te volgen naar de kolonieplaats. Ook goedkopere apparatuur zoals de Batscanner stereo geeft automatisch de piekfrequentie tussen de 55kHz en 62 kHz aan met uitschieters omhoog. (let hierbij wel op dat gewone dwergvleermuizen in besloten habitat ook de piekfrequentie zeer hoog kunnen hebben).
Afgelopen woensdagavond 21 juli is de kolonie kleine dwergvleermuizen van Zuid-Holland voor de vierde keer geteld dit jaar.
Een jaar geleden op 7 juli 2020 werden er 786 uitvliegers geteld, het leek ons leuk om precies een jaar later opnieuw te tellen. Het eerste dier vloog 7 juli 2021 om 21:33 uit, ruim een half uur voor zonsondergang (22:04), en het laatste dier om 22:40. Het werden er “maar” 446.
Het resultaat viel wat tegen ten opzichte van vorig jaar, en er werd gezinspeeld op het koude voorjaar en de mogelijke afwezigheid van jonge meevliegende dieren. Er werd besloten na twee weken nogmaals te tellen.
Op woensdag 21 juli 2021 is er weer geteld en het eerste dier vloog uit om 21:32, wederom ruim voor zonsondergang (21:50). Er werden wat klungeligere dieren gezien en het vermoeden is dat de jongen ditmaal wel meevlogen. Dat moet ook haast wel want het totaal aantal dieren kwam nu op 1010! Een record! Het laatste dier is om 22:29 genoteerd. Op dat moment werd er al weer een beetje aangevlogen bij de invliegopening en waren er in de spleet waar de dieren uitkomen tot wel vijf dieren te zien die in de opening rondhingen. Hier is een kort filmpje van gemaakt: https://youtu.be/xyJcAD7ZUmQ
Op 2 april 2021 (een koude avond) is de kolonie kleine dwergvleermuizen weer geteld helaas vlogen er toen geen dieren uit.
Op 12 mei 2021 is er wederom geteld de hoeveelheid getelde dieren was lager dan in dezelfde periode van vorig jaar. Mogelijk heeft de koude maand april vertraging opgeleverd in de aantals ontwikkelingen. We kwamen op 12 mei op een totaal van 295 dieren (tegen 422 op 8 mei vorig jaar). We blijven uiteraard dit seizoen de hoeveelheid dieren monitoren.
In onderstaande grafiek van een permanente vleermuisdetector is het aantal opnamen >50KHz per nacht zien, dit laat een toename aan passerende dieren zien sinds 8 mei, wat ons sterkt in de verwachting dat het aantal dieren de komende periode nog zal toenemen. (helaas was er een storing tussen 3 januari en 5 maart, maar wel is te zien dat er eind december nog dieren actief waren)
Op 12 mei is een kort infrarood filmpje gemaakt van de uitvliegende dieren.
Op 21 mei zijn poepjes verzameld nabij de uitvliegopening en deze zijn de afgelopen periode middels metabarcoding geanalyseerd. De resultaten bevestigen de velddeterminatie Kleine dwergvleermuis!
Onlangs is in het binnenduingebied van Zuid-Holland de eerste kolonie kleine dwergvleermuizen voor Nederland gevonden (https://www.naturetoday.com/nl/nl/nature-reports/message/?msg=26183). De telling in de avond van op 7 mei 2020 leverde 422 uitvliegers op, waarvan 406 uit een enkele opening. Op 30 mei is er wederom geteld en werden er 402 uitvliegers geteld, waarvan er 380 uit één enkele opening kwamen.
Op 7 juli is de kolonie opnieuw geteld in de verwachting dat nu ook de jonge dieren zouden meevliegen. Het was nog spannend aangezien er perioden met regen waren voorspeld en niet helemaal duidelijk was in hoeverre het weer invloed zou hebben op de geplande telling. Maar we hadden geluk, het was zwaar bewolkt maar er viel vrijwel geen neerslag in de periode van uitvliegen, de temperatuur was goed en er was nauwelijks wind. Al om 21.21 vloog het eerste dier naar buiten en volgde nog een tweede (om 21:33 uur). Maar pas vanaf 21.40 begon de kolonie echt uit te vliegen. Om circa 23.00 hielden we het voor gezien omdat er veel dieren kwamen terugvliegen en rondzwermen en het bovendien erg donker was geworden. Er werden nu in totaal maar liefst 786 uitvliegers geteld vanuit drie verschillende uitvliegopeningen (resp. 523, 8 en 255). Er waren duidelijk ook jonge dieren te zien die nog wat onhandig en ongericht rondvlogen. Ook kwamen op bepaalde momenten dieren terug naar de kolonieplaatsen en leek het net alsof ze de andere jonge dieren aanmoedigden naar buiten te komen. (zie videobeelden: https://youtu.be/mYugJpDbTwE )
Ook is geprobeerd een aantal uitvliegende dieren te volgen naar hun jachtgebieden. De dieren vliegen echter vrijwel zonder uitzondering direct in een rechte lijn het bos in om er direct te foerageren. Hierdoor is het verrassend lastig om te bepalen waar de dieren heen vliegen. Uiteindelijk zijn er behalve vele tientallen foeragerende dieren acht dieren op enige honderden gevolgd richting duingebied en nog eens drie anderen die een andere richting opvlogen. We hebben nu met zekerheid kunnen constateren dat het om een kraamkolonie gaat en het lijkt erop dat de meeste jongen momenteel al meevliegen naar de jachtgebieden.
Er zijn diverse verzoeken gekomen om enkele geluidsbestanden van de kleine dwergvleermuis te delen als voorbeeld.
In de zip file zijn vier opnamen aanwezig, 3 zijn er opgenomen op bospad nabij de kolonie, en de laatste opname is van daadwerkelijk uitvliegende dieren, de opnamen zijn gemaakt met een Batlogger M.
Bart Noort, Kees Mostert, Anton van Meurs & Rudy van der Kuil
In het binnenduingebied van Zuid-Holland is onlangs de eerste kolonie van de kleine dwergvleermuis voor de Benelux gevonden. Het gaat om een grote kolonie met maar liefst 422 uitvliegers. Er zijn van deze soort tot op heden nog maar een beperkt aantal waarnemingen en enkel op basis van geluid bekend in Nederland.
De kleine dwergvleermuis werd voor het eerst in 2007 vastgesteld in Nederland en is sinds 2010 bekend in de provincie Zuid-Holland. Sindsdien wordt ze in Zuid-Holland jaarlijks in zeer kleine aantallen gehoord met vleermuisdetectoren. De soort lijkt op de gewone dwergvleermuis maar is iets kleiner, lichter en minder uniform bruin van kleur. In het veld zijn kleine dwergvleermuizen te onderscheiden van de andere dwergvleermuizen door de hogere frequentie van de echolocatiegeluiden en de sociale roep die uit drie lettergrepen bestaat.
Reden voor de Zoogdierenwerkgroep Zuid-Holland om dit jaar gericht te gaan zoeken naar verblijfplaatsen en foerageerplaatsen van deze soort op specifieke plaatsen. Er zijn op diverse plekken opnamen gemaakt (de geluiden zijn zeer specifiek en hoog in vergelijking tot andere dwergvleermuizen) en op basis van de tijd van langsvliegen na zonsondergang is geprobeerd te achterhalen in welke richting eventuele kolonie zich bevond. Donderdag 7 mei is ’s avonds een kolonie in een gebouw aangetroffen, die de daaropvolgende avond geteld is. De telling leverde het enorme aantal op van 422 uitvliegers, wat voor deze soort echter geen uitzondering is (in het Verenigd Koninkrijk zijn groepen tot ruim duizend dieren bekend). In verband met de privacy van de gebouweigenaar worden er verder geen mededelingen gedaan over de vindplaats van de kolonie.
Over het hoofd gezien of nieuwkomer ?
De soort is goed op te sporen met een bat-detector maar wordt wellicht deels over het hoofd gezien omdat waarnemers zich concentreren op de frequentie rond de 40 Khz, de frequentie waarop de meeste soorten te horen zijn, terwijl die van de kleine dwergvleermuis piekt boven de 54 kHz. Door nieuwe technische middelen zoals de batlogger, een apparaat die geluiden ook op deze hoge frequenties vastlegt , is het de laatste jaren eenvoudiger om de soort alsnog vast te stellen en worden ook meer meldingen gedaan. In de Atlas van de Nederlandse zoogdieren uit 2016 werden circa 50 detector-waarnemingen in Nederland gepresenteerd op 12 verschillende vindplaatsen verspreid over Nederland. Hoewel er sindsdien meer waarnemingen zijn bijgekomen werd er van uit gegaan dat op basis van het beperkte aantal meldingen de soort naar verwachting niet talrijk aanwezig is in Nederland. Het toenemende aantal meldingen zijn dus deels een gevolg van het beter kunnen detecteren van deze soort.
Toch is het ook niet helemaal ondenkbaar dat er sprake is van een areaalverschuiving. De soort komt vooral voor in Zuid- en Midden-Europa, maar is ook bekend van Groot-Brittannië en zuidelijke kustgebied van Scandinavië. Er zijn bij navraag bijvoorbeeld geen kleine dwergvleermuizen bekend in de collectie van Naturalis en in Nederland zijn tot op heden nog vrijwel geen “dwergvleermuizen” kolonies bekend met meer dan 200 dieren. Dergelijke grote kolonies zouden vanwege hun aantal onmiddellijk opvallen en duiden op mogelijke kleine dwergvleermuizen maar zijn tot op heden dus vrijwel niet bekend in ons land.
Vervolgonderzoek
De Zoogdierenwerkgroep Zuid-Holland gaat nog verder met het onderzoek. Zo zal er DNA-onderzoek worden uitgevoerd, en wordt bepaald in wat voor gebieden de dieren jagen, of er meer verblijfplaatsen aanwezig zijn in de omgeving en welke routes de dieren gebruiken tussen de verblijfplaatsen en de jachtgebieden.
Wat in Zuid-Holland kan, kan ook in de rest van Nederland. Onderzoekers elders in het land die met enige regelmaat kleine dwergvleermuizen aantreffen en in de eigen regio willen zoeken is het wellicht interessant dat de dieren dat de kolonie is gevonden in een gebouwuit de 70-er jaren en bestaat uit vijf bouwlagen. Alle dieren vlogen uit vanuit de daklijst, waarbij 404 exemplaren zelfs uit dezelfde opening vertrokken.
De dieren vertrekken rond zonsondergang en hebben ongeveer een uur nodig om allemaal uit te vliegen.
Het foerageergebied bestaat vooral uit open bos, graslanden, parkachtig landschap met veel waterpartijen en vijvers. Aangezien de kleine dwergvleermuis een vrij kleine actieradius heeft en in relatief grote kolonies leeft is het mogelijk om de dieren terug te volgen naar de kolonieplaats. Ook goedkopere apparatuur zoals de Batscanner stereo geeft automatisch de piek frequency tussen de 55kHz en 60kHz aan. (let hierbij wel op dat gewone dwergvleermuizen in besloten habitat ook de piekfrequentie zeer hoog kunnen hebben)
